Στις 26 Απριλίου 1937, υπό τις διαταγές του αρχιστράτηγου- κατοπινού δικτάτορα- Φρανθίσκο Φράνκο, στο πλαίσιο του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου, γερμανικά και ιταλικά αεροπλάνα έριξαν εκρηκτικές και εμπρηστικές βόμβες στη Βασκική πόλη της Γκερνίκα, καταστρέφοντάς την και προκαλώντας τον θάνατο 1654 αμάχων, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία των Βάσκων. Οι γερμανικές πηγές αναφέρουν ότι οι άμαχοι που σκοτώθηκαν στη βομβιστική επίθεση ήταν 300. Ήταν ο πρώτος βομβαρδισμός τελείας καταστροφής στην Ευρώπη, γνωστός σήμερα ως «ολοκληρωτικός πόλεμος».
Περισσότερα από το 70 τοις εκατό των κτιρίων στην Γκερνίκα, που είχε περίπου 6.000 κατοίκους τότε, καταστράφηκαν κυρίως από πυρκαγιά που προκλήθηκε από το μεγάλο αριθμό των εμπρηστικών βομβών βάρους 32 τόνων που ρίχτηκαν στη μικρή αγροτική πόλη. Ο Φράνκο δεν είχε κανένα όριο. Οι δηλώσεις του είναι χαρακτηριστικές:
«Δεν θα υπάρξουν παραχωρήσεις, συμβιβασμοί, οπισθοχωρήσεις. Εγώ θα συνεχίσω να προετοιμάζω την επέλασή μας στη Μαδρίτη και θα καταλάβω την πρωτεύουσα. Θα σώσω την Ισπανία από το μαρξισμό, όποιο κι αν είναι το τίμημα».
– Μα δεν έχετε φτάσει σε αδιέξοδο;
«Δε υπάρχουν σοβαρά εμπόδια. Η λιποταξία του ναυτικού ήταν πλήγμα αλλά δε με πτοεί. Θα συνεχίσω να προχωρώ. Σύντομα, πολύ σύντομα, τα στρατεύματά μου θα φέρουν την ειρήνη στη χώρα και όλα αυτά θα μοιάζουν με εφιάλτη».
– Αυτό σημαίνει ότι θα χρειαστεί να εκτελέσετε τη μισή Ισπανία;
«Σας επαναλαμβάνω ότι θα το κάνω όποιο κι αν είναι το τίμημα»
Η Γκερνίκα του Πάμπλο Πικάσο δημιουργήθηκε από αυτό το γεγονός. Αυτός ο τεράστιος καμβάς (3,54×7,82μ.)περιγράφει την απανθρωπιά, τη βιαιότητα και την απόγνωση του πολέμου. Ήταν παραγγελία της δημοκρατικής κυβέρνησης της Ισπανίας για τη Διεθνή Έκθεση του Παρισιού το 1937.
Ο Πικάσο απέφυγε να ζωγραφίσει αεροπλάνα, βόμβες ή ερείπια. Οι δύο κυρίαρχες μορφές του έργου είναι ένας ταύρος και ένα πληγωμένο άλογο με διαμελισμένα κορμιά και τέσσερις γυναίκες που ουρλιάζουν κρατώντας νεκρά μωρά. Αρχικά ο καλλιτέχνης πειραματίστηκε με χρώμα, αλλά τελικά κατέληξε στο άσπρο-μαύρο και αποχρώσεις του γκρι, καθώς θεώρησε ότι έτσι δίνει μεγαλύτερη ένταση στο θέμα. Πολλές φορές μετακίνησε φιγούρες και μορφές πριν καταλήξει στην οριστική τους θέση. «Η αφαίρεση του χρώματος και του αναγλύφου αποτελεί διακοπή της σχέσης του ανθρώπου με τον κόσμο: όταν διακόπτεται, δεν υπάρχει πια η φύση ή η ζωή».
Η διαδικασία της ζωγραφικής του πίνακα αποτυπώθηκε σε μια σειρά φωτογραφιών από τη διασημότερη ερωμένη του Πικάσο, την Dora Maar, μια διακεκριμένη καλλιτέχνιδα. Συνολικά σαράντα πέντε σχέδια μας έχουν σωθεί τα οποία προετοιμάζουν την τελική Γκερνίκα. Όταν πρωτοεμφανίστηκε ο πίνακας, οι αντιδράσεις ήταν μάλλον αρνητικές. Ο βάσκος ζωγράφος Χοσέ Μαρία Ουθελάι πικραμένος γιατί δεν είχε ανατεθεί σε αυτόν το έργο- σύμβολο, δήλωσε: «Για έργο τέχνης είναι ένα από τα φτωχότερα της παγκόσμιας παραγωγής… απλώς ένα πορνογράφημα 7 επί 3 μέτρων, εξευτελισμός της Γκερνίκα, των Βάσκων, των πάντων». Γερμανικό έντυπο έγραψε ότι πρόκειται για «σύμφυρμα από ανθρώπινα μέλη που θα μπορούσε να είχε ζωγραφίσει τετράχρονος».
Σταδιακά το γενικό αίσθημα άρχισε να μεταστρέφεται και το έργο περιόδευε για να ενισχύσει τον αγώνα των Δημοκρατικών. Ο τεράστιος καμβάς, μετά την επιτυχή έκθεσή του στο Λονδίνο, ξεδιπλώθηκε πολλές φορές, αφήνοντας ίχνη φθοράς, στην περιοδεία του στις ΗΠΑ, βοηθώντας την Εκστρατεία Αρωγής Ισπανών Μεταναστών, σύμφωνα και με την επιθυμία του Πικάσο. Η παραμονή του στην Αμερική συνέπεσε με την πόλωση του εκεί καλλιτεχνικού κόσμου που αναζητούσε την ταυτότητά του έναντι της ευρωπαϊκής υπεροχής. Εν τω μεταξύ, ο Φράνκο κατέλαβε την εξουσία το 1939 και λίγο μετά, είχαμε το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Η «Γκερνίκα» από τη μια επιβλήθηκε στον δημόσιο βίο της Αμερικής, συνεχίζοντας να αφυπνίζει συνειδήσεις όσον αφορά τον καταστρεπτικό Β Παγκόσμιο, και από την άλλη πυροδότησε το κίνημα του αφηρημένου εξπρεσιονισμού, ενώ μπήκε στον πυρήνα του Μουσείου Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης, μέχρι την επιστροφή του στην Ευρώπη. Στα 1968, ο δικτάτορας έγινε ξαφνικά φιλότεχνος: Ζήτησε να εκτεθεί η Γκερνίκα στη Μαδρίτη. Οι Αμερικανοί φρόντισαν να ρωτήσουν τον Πικάσο. Αρνήθηκε κατηγορηματικά: Η «Γκερνίκα» δεν έπρεπε να γυρίσει στην Ισπανία, πριν να αποκατασταθεί εκεί η δημοκρατία. Το 1974 υπήρξε βανδαλισμός του έργου με κόκκινη μπογιά, σε ένδειξη διαμαρτυρίας για τη σφαγή του Μάι Λάι στο Βιετνάμ
Ο επαναπατρισμός το 1981, έπειτα από σχεδόν σαράντα χρόνια, ήταν ενθουσιώδης, αλλά και επώδυνος. Ποια πόλη και ποιο μουσείο της Ισπανίας θα αποκτούσε το σύμβολο της Ιστορίας; Οι Βάσκοι απαιτούσαν να πάει στην Γκερνίκα ή στο γειτονικό Μπιλμπάο. Πέρασαν χρόνια για να βρεθεί η λύση της Μαδρίτης και του Μουσείου Πράδο, όπου εκτέθηκε προστατευμένη με αλεξίσφαιρο τζάμι και οπλισμένους φρουρούς, για το φόβο νέου βανδαλισμού «Επέστρεψε κι ο τελευταίος εξόριστος», ήταν ο αναλογών φόρος τιμής.
Ακολούθησε ακόμη ένα ταξίδι, το τελευταίο αλλά όχι ανώδυνο, από το Πράδο στο Ρέινα Σοφία, όταν το τελευταίο χρίστηκε εθνικό μουσείο. Εκεί έχει γίνει το διασημότερο και σπουδαιότερο έκθεμα.
Τα τελευταία χρόνια ακούγεται συχνά η πρόταση να μεταφερθεί στο Μουσείο Γκούγκενχαϊμ στο Μπιλμπάο, το οποίο βρίσκεται λίγα μόλις χιλιόμετρα από την κωμόπολη Γκερνίκα, όμως δε συμφωνεί ούτε η ισπανική κυβέρνηση, ούτε η διοίκηση του Μουσείου Τέχνης Βασίλισσα Σοφία.
Λέγεται πως όταν οι Γερμανοί εισήλθαν στο Παρίσι κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στην προσπάθειά τους να βρουν καλλιτεχνικούς θησαυρούς και να τους κατασχέσουν, ένας Γερμανός Αξιωματικός έδειξε σε φωτογραφία τον πίνακα «Γκερνίκα» στον ίδιο τον Πικάσο που είχε προσαχθεί ρωτώντας τον: -Αυτόν τον πίνακα εσείς τον κάνατε; Κι εκείνος απήντησε με θάρρος: Όχι, Εσείς!
Ο ίδιος ο Πικάσο έχει δηλώσει:
– Στη Γκερνίκα ο ταύρος, το άλογο, τα χέρια με τους δαυλούς, όλα μοιάζουν να έχουν ένα αντίστοιχο με την ισπανική πραγματικότητα.
«Ναι, ο ταύρος εκπροσωπεί πράγματι την κτηνωδία, το άλογο το λαό. Σ’ αυτή την περίπτωση κατέφυγα στον συμβολισμό. Ωστόσο, είναι λάθος να λέτε ότι ο ταύρος είναι ο φασισμός: ο ταύρος είναι απλώς ο σκοταδισμός κι η κτηνωδία».
– Μα υπάρχει διαφορά; Όπου εγκαταστάθηκε ο φασισμός έφερε το σκοτάδι και την κτηνωδία, το θάνατο και την καταστροφή.
«Μπορεί να έχετε δίκαιο, αλλά δεν επιχειρούσα συνειδητά να δείξω κάτι τέτοιο. Η δουλειά μου δεν είναι συμβολική. Μόνο στη Γκερνίκα είναι, αλλά πρόκειται για μια αλληγορία. Γι’ αυτό και χρησιμοποίησα τον ταύρο και το άλογο. Κάποιοι χαρακτηρίζουν τη ζωγραφική μου ως σουρεαλιστική, τουλάχιστον τα έργα μου κάποιας περιόδου. Αλλά δεν είμαι σουρεαλιστής. Ποτέ δεν υπήρξα εκτός πραγματικότητας. Πάντα έζησα μέσα στην πεμπτουσία της, ή αν το θέλετε αλλιώς, στο πραγματικό της πραγματικότητας. Αν κάποιος επιθυμούσε να εκφράσει τον πόλεμο ίσως το πιο κομψό θα ήταν να είχε ζωγραφίσει ένα τόξο κι ένα βέλος, γιατί είναι μια εικόνα αισθητικά ελκυστική. Εγώ, αντίθετα, αν ήθελα να απεικονίσω τον πόλεμο, θα χρησιμοποιούσα ένα μυδραλιοβόλο. Τώρα ήρθε η στιγμή, αυτή την εποχή των αλλαγών και της επανάστασης, να ζωγραφίζουμε με τρόπο επαναστατικό κι όχι όπως πριν».
Η συνέντευξη τύπου που διοργάνωσε η διοίκηση του Εργατοϋπαλληλικού Κέντρου Θεσσαλονίκης για την Εργατική Πρωτομαγιά όδευε προς το τέλος της, με τον πρόεδρο του ΕΚΘ να θέλει να κάνει μια επισήμανση πριν δώσει τη σκυτάλη στον αντιπρόεδρο της ΕΔΟΘ.
neyrospastis 